|
- پیشینه تاریخی:
حوضۀ رودخانۀ کشف رود که شهر مشهد در آن قرار دارد، به خاطر شرایط مناسب طبیعی، از پیش از اسلام به عنوان یکی از مناطق مورد توجه برای سکونت در خراسان به حساب می آمد. این منطقه ابتدا مسکن اقوام آریایی بود. در نزدیکی شهر فعلی مشهد شهری بنام توس وجود داشته است. در اسطوره های ایرانی بنای اصلی شهر توس را به جمشید و تجدید بنای آن را به توس، پهلوان و سپهسالار ایرانی نسبت می دهند. از تاریخ این شهر در قبل از اسلام به جز افسانه ای چند، آگاهی چندانی در دست نیست. ولی با توجه به اسناد موجود، می توان حدس زد که این شهر در اواخر حکومت ساسانیان، یکی از مرزداری های سر راه گرگان و نیشابور به مرو، بلخ و از ولایت های مشهور در خراسان بزرگ بوده است. توس در زمان خلافت عثمان به طور کامل توسط اعراب فتح شد. در دورۀ اسلامی این منطقه بخشی از ولایت توس به مرکزیت شهر تابران بود که آبادی های سناباد و نوغان که بخشی از مشهد کنونی هستند را نیز دربر می گرفت. پس از حملۀ مغولان مردم شهر ویران شده ی توس به مشهد مهاجرت کردند و شهر توسعه پیدا کرد. مشهد در زمان حکومت نادرشاه افشار به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد.
- موقعیت جغرافیایی:
شهرستان مشهد در طول جغرافیایی 59 درجه و 15 دقیقه تا 60 درجه و 36 دقیقه و عرض جغرافیایی 35 درجه و 43 دقیقه تا 37 درجه و 8 دقیقه. محدوده ی شهرستان مشهد از شمال به جمهوری ترکمنستان و شهرستان درگز، از غرب به شهرستان چناران و نیشابور، از شرق به جمهوری ترکمنستان و شهرستان سرخس و از جنوب به شهرستان تربت جام، فریمان و تربت حیدریه محدود است. وسعت این شهرستان حدوداً 13500 کیلومترمربع می باشد. در این شهرستان دو رشته کوه مهم وجود دارد. رشته کوه بینالود در غرب و جنوب غربی و رشته کوه هزار مسجد که در شمال و شرق شهرستان قرار دارند و اژدرکوه در 30 کیلومتری مشهد از کوههای مهم این رشته کوهها محسوب می شود. شهرستان مشهد در ارتفاع 985 متری از سطح دریا واقع شده و دارای مناطق کوهستانی با قله های مرتفع و مناطق جلگه ای و نیمه کویری تا کویری می باشد.
بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 این شهر با 2,410,800 نفر جمعیت و دومین شهر پرجمعیت ایران پس از تهران است.
- میزان بارندگی:
شهرستان مشهد نیز بر اساس تقسیم بندی اقلیم در مارتن در منطقه گرم و خشک قرار دارد. با مطالعه منحنی های هم باران ملاحظه می شود. بارندگی در نقاط مختلف محدوده شهرستان مشهد یکسان نبوده و در نقاط مختلف و بخشهای مختلف متغیر است. با بررسی نقشه های هم باران ملاحظه می گردد که میزان بارش از جهت شرق به غرب و همچنین از جهت جنوب به شمال غربی مشهد زیاد می شود. بطوری که حداکثر میزان بارندگی حدوداً بیش از 350 میلیمتر در نقاطی از بخشهای طرقبه، دهستان پیوه ژن احمدآباد، دهستان کبود گنبد کلات و قسمتهایی از بخش مرکزی می باشد و حداقل بارش نیز حدوداً 200 میلیمتر و حتی کمتر در نقاطی از بخش کلات (دهستان پاکوه) و قسمتهایی از بخش رضویه می باشد و همچنین با بررسی انجام شده از نقشه همباران خراسان می توان میزان بارش متوسط شهرستان مشهد را حدوداً 270 میلیمتر در نظر گرفت.
با توجه به آمار بارندگی متوسط 20 ساله ایستگاه های گلمکان، زشک، طرق، اندرخ، مشهد، قره تیکان و معدل گیری بارش متوسط 20 ساله ایستگاه های مختلف ذکر شده می توان حدوداً معدل بارش سالانه در کل شهرستان مشهد 283 میلیمتر اعلام نمود که میانگین بارندگی سالیانه این ایستگاه ها 2/236 میلیمتر است.
متوسط بارندگی کل نقاط مشهد را حدوداً بیشتر از 250 میلیمتر و کمتر از 280 میلیمتر در نظر گرفت.
منحنی آمبروترمیک ایستگاه هواشناسی مشهد برای مطالعه دوران خشکی و میزان بارندگی استفاده می شود. با استفاده از منحنی امبروترمیک مشهد ملاحظه می شود که بین ماههای مارس تا نوامبر (اواسط اردیبهشت، خرداد، تیر، مرداد، شهریور، مهر و اواسط آبان) درجه حرارت بر بارندگی فزونی دارد لذا این دوره را می توان دوران خشکی مشهد به حساب آورد و در ماه های نوامبر تا مه (اواخر آبان، آذر، دی، بهمن، اسفند، فروردین و اوایل اردیبهشت ماه) میزان بارندگی بر درجه حرارت فزونی دارد پس در این ماه می توان امیدوار بود که سیلابهای قابل استفاده در رودخانه های مختلف مشهد جاری و برنامه ریزی کشت و نوع محصول را بر آن اساس تعیین نمود.
- رطوبت نسبی:
ایستگاه کلیماتولوژی مشهد جهت بررسی رطوبت نسبی محدوده مشهد انتخاب شده است. متوسط نم نسبی ماهانه نیز دارای تغییراتی در طول سال می باشد. بطور کلی دوره مرطوب سال از حدود اوایل مهرماه شروع شده و تا اواخر خرداد ماه ادامه می یابد. بیشترین مقدار متوسط رطوبت نسبی ماهانه در منطقه مورد مطالعه در ماه های بهمن و اسفند مشاهده می شود. میانگین رطوبت نسبی این ماه ها برای ایستگاه فوق الذکر حدود 74% می باشد با گرم شدن هوا و کاهش بارندگی دوره خشکسالی از اواخر خرداد شروع می شود. مقدار متوسط رطوبت نسبی در ماه های تیر و مرداد و شهریور به حداقل رسیده و به حدود 38 تا 50% می رسد و دوره خشکسالی تا اوایل مهرماه ادامه دارد دامنه نوسانات روزانه نم نسبی بیشتر از تغییرات ماهانه و سالانه این پارامتر می باشد.
- جمعیت شناسی:
شهر مشهد در سده اخیر از رشد جمعیت بالایی برخوردار بوده است. در نخستین بار سرشماری رسمی ایران که در سال 1335 انجام گرفت این شهر، با 989 و 241 نفر جمعیت پس از شهرهای تهران، تبریز و اصفهان چهارمین شهر پرجمعیت ایران بود. در سرشماری بعدی و در سال 1345، این شهر پس از اصفهان و تهران، جایگاه سوم را در بین شهرهای ایران داشت. در سرشماری سال 1355 مشهد پس از تهران، دومین شهر پرجمعیت ایران بود تا آخرین سرشماری در سال 1385، همین جایگاه را داشت.
بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 خورشیدی، جمعیت شهر مشهد در این سال، بالغ بر 2،410،800 نفر بوده است.
- تاریخچه و وجه تسمیه شهر مشهد:
در روزگار باستان شهری به نام مشهد وجود نداشت. پس از آنکه حضرت امام رضا (ع) در سناباد به شهادت رسیدند و در سناباد در باغ حمیدبن قحطبه دفن شدند به تدریج این محل به نام مشهد الرضا خوانده شد و این اسم از همان زمان تا به امروز باقی ماند و مشهد یا مشهد مقدس نامیده شد.
یاقوت حموی جغرافیدان معروف در کتاب معجم البدوان می نویسد:
جلگه طوس به دشت سبزی گفته می شود که از شرق و غرب میان کوههای مشهد و هزار مسجد واقع شده این دو رشته کوه از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده است و در این جلگه چهار شهر وجود داشته دو شهر بزرگ و نامی طابران و نوغان و دو شهر کوچکتر رادکان و بزغور که شهرک اخیر اکنون به طرقبه معروف شده و از ییلاقات مشهد است. طوس نامی است که در قدیم به دو شهر بزرگ طابران و نوغان اطلاق می شد و امروزه همان ناحیه طابران به شهر طوس معروف شده است و آرامگاه حماسه سرای بزرگ ایران ابوالقاسم فردوسی در آنجا قرار دارد.
در سال 203 هجری که حضرت امام رضا (ع) در سناباد به شهادت رسیدند و در این محل دفن شدند دهکده کوچک نوغان رو به آبادانی گذاشت و توسعه یافت. در سال 548 هجری غزها به خراسان روی آوردند و توس شهر باستانی و آباد آن روزگار مانند دیگر شهرهای خراسان ویران ساختند. مردم ستم دیده کوشیدند آن دیار را دوباره بازسازی کنند و کاشانه خود را برپا سازند که ناگاه طوفان در سال 617 بنای طوس را ویران کرد و مردم را به قتل عام و به خاک و خون کشید.
در سال 791 میران شاه پسر تیمور برای سرکوبی حاجی بک که در توس پناهنده شده بود به این شهر حمله کرد و فاجعه ای دلخراش برای مردم این سرزمین به وجود آورد و از سرها مناره ساخت.
مردم داغدار توس بعد از این وقایع به روستای سناباد که شهرکی در مجاور نوغان بود پناه آوردند تا در جوار مرقد امام هشتم در امان بوده و ادامه زندگی بدهند. بدین جهت بیشتر مورخان سال 791 را که مصادف با مهاجرت مردم توس به روستای سناباد است مبداء تاریخ بنای مشهد می دانند. از همین سال سناباد که نام مشهد را به خود گرفت تدریجاً مرکز تجمع شیفتگان زیارت مرقد مطهر حضرت امام رضا و سکونت شیعیان شد و روز به روز توسعه یافت. در سال 808 هجری شاهرخ میرزای تیموری گرچه به تجدید بنای توس همت گماشت ولی ساکنان ان به زادگاه خویش بازنگشتند و ترجیح دادند که در جوار قبر امام هشتم آرمیده و در امان باشند.
در دوران سلطنت شاهان صفوی که مذهب تشیع به عنوان مذهب رسمی شناخته شده بود. مشهد مورد توجه خاص شاه عباس قرار گرفت و در سفری که پیاده به زیارت آمده بر سر راه و در هر منزلی رابطی برای آسایش کاروانها و زوار ساخت و دستور داد هر کس به زیارت حضرت رضا (ع) مشرف شود می تواند عنوان (مشهدی) را به اسم خود بیفزاید. شهر مشهد در زمان نادرشاه به اوج قدرت رسید. با آنکه نادر از اختلافات مذهبی بسیار ناراحت بود به توسعه و آبادانی این شهر توجه داشت چنان که آثار ارزنده و زیبایی از آن دوران به یادگار مانده است.
شاهان قاجار نیز به شهر مشهد و بارگاه آستانقدس توجه زیادی داشته اند. در این ایام مشهد از نظر ایجاد خیابانها، معابر، ساختمانهای اداری و ایجاد بیوتات متبرکه تحولی چشم گیر داشته و به لحاظ موقعیتهای اجتماعی و سیاسی از مهمترین شهرهای کشور شناخته می شده است. در سال 1290 شمسی (اول محرم 1330 هجری قمری) سربازان روسیه تزاری به دنبال اولتیماتومی که در اجرای خواسته های خود به دولت ایران داده بودند با توپ و انواع سلاحهای سنگین وارد مشهد شدند. ضمن کشتار تعداد زیادی از مردم شهر مشهد، حرم و گنبد مطهر امام رضا را به توپ بستند و خسارات زیادی به شهر وارد آوردند.
در سالهای بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شهر مشهد چون نگین درخشیده است و چهره های متعدد مبارز سیاسی- انقلابی- علمی و مذهبی تربیت کرده که مسئولیتهای خطیر اداری کشور را به دست داشته اند. از طرفی بازسازی اطراف حرم مطهر، احداث بیوتات جدید آستانقدس رضوی و خیابانهای جدید، ساختمانهای اداری و تأسیسات زیربنایی چهره شهر را متحول ساخته به نوعی که علاقه مندان به زیارت ضمن شرف و بهره گیری از امکانات فراهم شده اشتیاق سکونت را در این شهر دارند. امروزه شهر مشهد از نظر وسعت و جمعیت بعد از تهران و از نظر جلب توریست در ردیف شهرهایی چون مکه، واتیکان، لهاسا، بنارس و بیت المقدس شناخته می شود.
|